Achtergrondverhaal De schatkamer!

De schatkamer! Meesterwerken uit de Hermitage

Jubileumtentoonstelling #1
2 februari – 25 augustus 2019 

Achtergrondverhaal

‘A crazy, but fantastic idea’

Al aan het einde van de jaren negentig had Ernst Veen, destijds directeur van De Nieuwe Kerk Amsterdam, het idee opgevat om in Amsterdam een dochter van de Hermitage op te zetten. Michail Piotrovsky, directeur van het Staatsmuseum de Hermitage in St.-Petersburg, noemde het ‘a crazy, but fantastic idea’. Samen werkten ze het uit. Al in 2004 begon een pilot in gebouw Neerlandia aan de Nieuwe Herengracht, waar de eerste tien tentoonstellingen werden gerealiseerd. En in 2007 ging de droom dan eindelijk werkelijkheid worden: het verpleeghuis in het monumentale zeventiende-eeuwse gebouw Amstelhof verhuisde naar betere, op de moderne eisen ingestelde accommodaties buiten het centrum. De verbouwing tot state-of-the-art-museumgebouw kon beginnen, naar ontwerp van architect Hans van Heeswijk (gebouw), Merkx+Girod architecten (interieur) en Michael van Gessel (tuinen). Twee jaar later, op 20 juni 2009 opende binnen afgesproken termijn én budget het toen nieuwste museum van Nederland: Hermitage Amsterdam. 

10 jaar Hermitage Amsterdam: fascinerende reis door de kunsthistorie

Sinds de opening in 2009 zijn al zestien grote tentoonstellingen van kunstwerken uit de Hermitagecollectie georganiseerd. De Hermitage is met twaalf afdelingen en haar enorme collectie van ruim drie miljoen objecten een encyclopedisch museum van wereldkunst. Dat leverde al fascinerende reizen door de kunsthistorie op met verhalende tentoonstellingen over het hof van de tsaren (Aan het Russische hof; Dining with the Tsars), biografische thematentoonstellingen (Peter de Grote; Alexander, Napoleon & Joséphine; Catharina, de Grootste; 1917. Romanovs & Revolutie), exposities gewijd aan archeologie (Alexander de Grote; Expeditie Zijderoute), schitterende oude kunst (Glans en Glorie; Rubens, Van Dyck, Jordaens; Spaanse Meesters; Hollandse Meesters; Classic Beauties) en moderne kunst (Matisse tot Malevich; Impressionisme; Gauguin, Bonnard, Denis). In totaal zijn ruim 6.000 objecten naar Amsterdam gekomen en hebben ruim 3,5 miljoen bezoekers deze tentoonstellingen bezocht.

De Hermitage Amsterdam biedt in het grote gebouw ook onderdak aan andere museale collecties, zoals tijdens de tentoonstellingen Vincent. Het Van Gogh Museum in de Hermitage Amsterdam in 2012–13 en Russisch atelier aan de Amstel in 2013–14. Al een aantal jaren zijn de langdurige opstelling Hollanders van de Gouden Eeuw van het Amsterdam Museum (sinds 2014), het Outsider Art Museum met wisselende presentaties (sinds 2016) en de jaarlijkse expositie van de ABN AMRO Kunstprijswinnaar vaste elementen in het voormalige verpleeghuis aan de Amstel.

Twee jubileumtentoonstellingen

Die tienjarige reis door de kunsthistorie is aanleiding om nu met een bijzonder, caleidoscopisch overzicht te komen van hoogtepunten uit de vele collecties van de Hermitage. De schatkamer! is de eerste van twee jubileumtentoonstellingen komend jaar. Het wordt een speelse presentatie van aanlokkelijke meesterwerken uit al die collecties. In de tweede helft van het jubileumjaar gaan de schatkamers van de Hermitage open voor de tentoonstelling Juwelen! De Hermitage herbergt een enorme collectie van duizenden sieraden, gedragen door tsaren en tsarina’s, koningen, prinsen, gravinnen en welgestelde burgers. Zij weerspiegelen de mode van vier eeuwen: barok, rococo, classicisme, empire, jugendstil en modern, ook van de 21ste eeuw. 

De schatkamer! Meesterwerken uit de Hermitage

In De schatkamer! wordt de kunst gevierd. Ruim 250 kunstwerken, archeologische hoogtepunten, topstukken van grote kunstenaars, maar ook van minder bekende, en exquise toegepaste kunst nemen de bezoeker mee op een verrassende reis door 25.000 jaar kunstgeschiedenis. Dwars door de tijd, dwars door vele culturen, van West naar Oost, van Egypte naar Siberië.

De tentoonstelling start met één enkel object, het oudste uit de Hermitage, de ‘Venus van Kostjonki’. Dit kalkstenen vruchtbaarheidsbeeldje is 25.000 jaar oud en een ‘zusje’ van de beroemde Venus van Willendorf, die uit ongeveer dezelfde tijd stamt. 

Eerste deel: open blik

In het eerste deel van de tentoonstelling, in de grote zaal, worden bezoekers geconfronteerd met kunst uit diverse tijden en culturen, steeds in visueel en/of inhoudelijk verrassende sets van twee. Deze speelse en spannende confrontaties vertonen overeenkomsten en verschillen in cultuur en tijd en dienen als aansporing tot een opener, aandachtiger blik bij de bezoekers. Kunst is spannend en opwindend, er is veel nieuws te ontdekken, zelfs bij kunst die allang bekend is.

Kunstgeschiedenis gaat niet over echt of onecht, oorspronkelijk of reproducerend, maar over verhalen en betekenissen achter de voorwerpen. Een van de interessante aspecten van de Hermitage in St.-Petersburg is dat deze letterlijk op de grens van Oost en West staat, en dat is te merken aan de verzamelingen, waarin stijlkenmerken en onderlinge invloeden van overal te vinden zijn. Er is niet één kunstgeschiedenis. Iedere cultuur, iedere tijd, zelfs iedere kunsthistoricus schrijft zijn eigen kunstgeschiedenis. Soms zijn er wat je ‘blinde vlekken’ zou kunnen noemen. En juist de Hermitagecollectie kan ons een spiegel voorhouden, zodat we de kunstgeschiedenis net iets beter doorgronden. Dat maakt deze tentoonstelling uniek.

De opstelling laat ook zien dat de interpretatie van een kunstwerk niet statisch is. Wat de een late gotiek noemt, is voor de ander eerder vroege renaissance. Wat de een als Byzantijns beschouwt, noemt de andere eerder Oost-Romeins. We doen er goed aan om dat te beseffen, om kunst met een open blik te benaderen. Misschien proberen te kijken als kinderen, onbevooroordeeld en met een frisse kijk.

Confrontaties

Zwanen              
Een vilten zwaan uit de opgravingen van de Siberische Pazyryk-cultuur uit de derde eeuw v.Chr. en een installatie van de Belgische kunstenaar Jan Fabre uit 2016, Dwaasheid staand op de Dood. De antieke zwaan was ooit decoratie van een pronkwagen van een stamhoofd uit de Pazyryk-cultuur, verwant aan die van de Scythen.

Ceremoniële vazen       
Een Griekse volutenkrater uit de vierde eeuw v.Chr. met een offerscène naast een Russische porseleinen kelkkrater uit 1831 waarop een cavalerieregiment is afgebeeld. De Russische vaasvorm is gebaseerd op de vorm van antieke Griekse vazen.

Moeders            
Een protestants concept van Lucas Cranach de Oudere en een katholiek werk van Lorenzo Lotto. Cranachs Madonna (1525–30) staat bol van symboliek: het Christuskind houdt een appel in de hand, verwijzend naar de erfzonde van Adam en Eva waardoor de mens sterfelijk werd. In zijn andere hand houdt hij een stukje brood, wat verwijst naar het Laatste Avondmaal, waarvan de symbolen (sacramenten) christenen van de erfzonde zouden verlossen en hun het eeuwige leven zouden schenken. Lotto’s Maria uit 1542 toont eerder een liefdevolle afbeelding van een moeder met haar kind. Slechts door de engelen boven hen worden ze meteen Maria en Jezus. Zij symboliseren Geloof, Hoop en Liefde (1 Korinthiërs 13:13). De engelen kwamen in 2014 tevoorschijn bij de restauratie van het schilderij.

Gouden panters             
Een Siberische plaquette van massief goud van een panter die op zijn zij ligt (eind zevende eeuw) naast een Russische pronkvaas van rode jaspis met verguld bronzen panters als handvatten (1802). De panters symboliseren in beide gevallen ‘macht’.

Leeuwen           
Een bronzen wierookbrander uit elfde-eeuws Iran en een bronzen waterkan of aquamanile uit Duitsland, dertiende of veertiende eeuw. Het lijkt bijna alsof de Duitse kunstenaar het Iraanse werk al eerder had gezien. Zou dat kunnen zijn gebeurd tijdens de Kruistochten, waar ook allerlei ambachtslieden aan deelnamen? En dat ze in hun hoofd de nieuwe kunstvormen meenamen naar huis en doorgaven aan volgende generaties?

Natte stijl           
De Afrodite uit de derde of tweede eeuw v.Chr. (Romeins naar Grieks voorbeeld) is gebeeldhouwd in de zogenaamde ‘natte stijl’, een stijlvorm waarin het lichaam onder de kleding goed zichtbaar wordt. Alsof de gebeeldhouwde persoon zojuist met kleding en al uit de zee is komen lopen. Dankzij de veldtocht van Alexander de Grote (vierde eeuw v.Chr.) is de stijl ook terechtgekomen in het Oosten, wat hier wordt gedemonstreerd  door een boeddhistische sculptuur uit de zesde eeuw uit de regio van Karashar, nu in Xinjiang, Noordwest-China.

Gebroken schoonheid 
Een fragmentarische torso van een Romeinse Venus uit de tweede eeuw naast het bronzen beeld Lente (1910–11) van de Franse kunstenaar Aristide Maillol. Hij en zijn tijdgenoten betoogden aan de hand van de archeologie dat een mooi kunstwerk niet altijd perfect en compleet hoefde te zijn.

Koningsportretten        
Officiële vorstenportretten hebben heel vaak een zekere eeuwigheidswaarde, een onveranderlijke jeugd in zich. Vorsten zijn op hun mooist en krachtigst afgebeeld. De Egyptische koning Amenemhet III (negentiende eeuw v.Chr.) zit waardig op zijn zetel, getooid met de nemes-kroon, de koninklijke hoofddoek die we ook kennen van het masker van Toetanchamon. Catharina de Grote is door de Franse beeldhouwer Houdon (1773) als wijze vorstin geportretteerd, met een diadeem en de ketting van de hoge Sint-Andreasorde. Catharina eiste trouwens dat ze zou worden afgebeeld zoals ze werkelijk was, zonder oneigenlijke verfraaiingen. Ook het gezicht van Amenemhet III is een echt portret, niet geïdealiseerd zoals we zo vaak tegenkomen in de Egyptische kunstgeschiedenis.

Jachtscènes      
Een Sassanidische zilveren schotel van koning Sjapoer III uit de vierde eeuw, zittend op zijn paard en jagend op een leeuw, naast een Italiaans majolicabord uit de vroege zeventiende eeuw van een jager te paard. De composities hebben treffende overeenkomsten.

Mecenas            
Op twee schilderingen staan, naast gelovigen, in de hoek de schenkers van het kunstwerk afgebeeld: op een West-Chinese boeddhistische schildering linksonder (twaalfde of dertiende eeuw), op een zestiende-eeuws Kruisigingstriptiek door Maarten van Heemskerck zowel links als rechts.

Ontbijtje            
Velázquez schilderde een ontbijtscène met mannen (Het ontbijt, ca. 1617). Deze onderscheidt zich nauwelijks van een andere beroemde maaltijd, de Maaltijd te Emmaüs, in dit geval van Jacopo Chimenti (ca. 1600). In het Spaanse werk ontbreekt de Christusfiguur die in het schilderij van tijdgenoot Chimenti te herkennen is aan zijn aureool. Opvallend is dat de mannen rechts op beide doeken dezelfde kleding dragen.

Theeserviezen
Het Romanov Portrettenservies werd in 1862 gemaakt door dezelfde Keizerlijke Porseleinfabriek als het suprematistische servies (1923) dat ernaast staat. Er zit vijftig jaar tussen beide sets maar ze tonen een wereld van verschil. Het servies uit de vroege twintigste eeuw laat zien dat de wereld razendsnel aan het veranderen was. Niet langer bepaalt de vorstelijke elite de smaak, maar de (gegoede) burger.

Vrouwenportretten     
George Romney schilderde het portret van Harriet Greer (ca. 1786) volgens het boekje: alle details nauwkeurig weergegeven, uitstekende stofuitdrukking en een waardige uitdrukking op het gezicht van Greer. Valentin Serovs Portret van Zinaïda Joesoepova uit circa 1902 is ook een academisch werk in de traditie van Russische portretkunst. Toch heeft Serov zich impressionistische trekjes veroorloofd en is de kleding van de vorstin schetsmatig afgebeeld. De nadruk ligt op het verfijnde gezicht en sprekende ogen van Joesoepova, die behoorde tot de oudste en rijkste adellijke families van Rusland.

Zelfbewuste naaktheid               
Donna nuda uit (de school van?) Leonardo da Vinci (zestiende eeuw) en Henri Matisses Naakt (1908) tonen beide een vrouw die op trotse wijze haar naaktheid tentoonspreidt. Ondanks het verschil in tijd is er geen onderscheid in karakter. Het toont tevens dat Leonardo zich evenals Matisse bewees als een autonoom kunstenaar.

Staatsieportretten        
Een portret van de Spaanse koningsdochter Margaretha van Savoye (1608), hertogin van Mantua, door Frans Pourbus de Jongere naast een portret van een Chinese adellijke officier aan het hof, beide uit het begin van de negentiende eeuw. De geportretteerden zijn in rang en stand herkenbaar door de motieven op hun kleding.

Sint Joris             
De drakendoder: in katholiek Europa en orthodox Rusland was de heilige ridder Joris ongekend populair. De gestileerde Russische icoon uit de zestiende eeuw is statischer dan de Italiaanse tegenhanger van Tintoretto (1555–58). Toch komen de composities sterk overeen.

Strijdrossen      
Een paardenharnas uit de Pazyryk-cultuur uit de derde eeuw v.Chr. naast een Turks-Ottomaans paardenharnas, met ruiter, uit de vijftiende, zestiende eeuw. Beide uitrustingen hadden naast een decoratieve ook een beschermende functie. Het paardentuig uit Pazyryk, gemaakt van organische materiaal, moest vooral het verdriet van de rouwenden uitdrukken. Turkse zilveren wapens werden zo gedecoreerd dat ze het krijgslustige van veldslagen accentueerden.

Tweede deel: zwerven door de Hermitage-afdelingen

De reikwijdte van de verzameling van het Staatsmuseum de Hermitage maakt het tot een encyclopedisch museum van wereldkunst en biedt de mogelijkheid tot een opstelling zoals die in de grote zaal van De schatkamer! Bij bijna geen enkel ander museum in de wereld is dat mogelijk. Dit encyclopedische karakter is even duidelijk in het tweede deel. Hier springen we van de ene cultuur en kunstvorm naar de andere, net als in de Hermitage zelf. We komen de kunsten in volstrekt willekeurige volgorde tegen: Siberische kunst, Griekse en Romeinse kunst, West-Europese kunst, Oriëntaalse kunst, Russische kunst, wapens en harnassen, oude boeken en handschriften, hedendaagse (21ste-eeuwse) kunst, toegepaste kunst. 

In ieder kabinet treffen we bijzondere objecten en topstukken aan uit alle cultuurgebieden die in de Hermitage vertegenwoordigd zijn. Zo is in de kabinetten met West-Europese kunst het meesterwerk Sint Lucas schildert de Madonna en Christus van Rogier van der Weyden te zien, maar ook fraaie portretten van de hand van Moroni en Van Dyck, een marmeren buste van Bernini en werken van uiteenlopende grootheden als Dürer, Fragonard, Rembrandt, Thorvaldsen en Zurbarán. In de oriëntaalse kabinetten zien we onder andere vroeg islamitische kunst uit Syrië, Iran en Centraal-Azië en een Sogdische wandschildering uit Penjikent.

Ook wordt een kabinet gewijd aan een van de bijzonderste interieurs van het Winterpaleis, de negentiende-eeuwse Malachietkamer.  Het vertrek was ooit de antechambre voor de Sint-Joriszaal, de audiëntiezaal van de tsaar, en herinnert  aan het keizerlijke karakter van het Winterpaleis van de Romanovs – nu het belangrijkste gebouw van de Hermitage. Er zijn bijzondere toegepaste kunstvoorwerpen als het beroemde Processiekruis van Freiburg uit de dertiende eeuw. Russische hedendaagse kunst is vertegenwoordigd met een installatie van Dmitri Prigov (1940–2007).

Tot slot komen ook de nieuwste projecten van de Hermitage St.-Petersburg aan de orde, zij tonen het beste wat de Hermitage voor museum beoogt te zijn in de 21ste eeuw. Dependances van het museum zijn te vinden in binnen- en buitenland, met de Hermitage Amsterdam als oudste en grootste. Rusland kent Hermitages in Kazan, Omsk en Vyborg. De Hermitage Barcelona wordt naar verwachting in 2019 geopend. Recent startte het Staatsmuseum de Hermitage zijn eigen Outsider Art Project, in samenwerking met de Hermitage Amsterdam en het hierboven al genoemde Outsider Art Museum. In St.-Petersburg werden nieuwe gebouwen en oude paleizen toegevoegd aan het Hermitagecomplex toegevoegd: het Mensjikov-paleis, het Museum van de Keizerlijke Porseleinfabrieken, het Generale Stafgebouw, het Nieuwe Depot in Staraja Derevnja.